وزن نگرفتن نوزادان و کودکان؛ علت ها ، درمان و رژیم غذایی
در دوران نوزادی و کودکی، وزن کودکان سریع‌تر هر موقع دیگری در طول عمرشان افزایش یافته و رشد می‌کنند. به هر حال، برخی کودکان به دلیل عوامل مرتبط با ژن، تولد نارس یا به دلیل سوءتغذیه با نرخ طبیعی وزن نمی‌گیرند. در برخی موارد به سوءتغذیه، رشد ناقص نیز گفته می‌شود. تشخیص و درمان وزن نگرفتن طبیعی کودک از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا ممکن است نشانه سوءتغذیه یا ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای باشند.
علل
عدم افزایش وزن کودک بیماری محسوب نمی‌شود بلکه علامتی است که می‌تواند نشان‌دهنده وجود مشکلات زیر باشد:
- عدم دریافت کالری کافی یا عدم مصرف ترکیب درست پروتئین‌ها، چربی و کربوهیدرات‌ها
- عدم جذب مقادیر کافی مواد مغذی
- نیاز به دریافت کالری بیش از حد معمول
عدم وزن گیری مناسب ممکن است به دلیل ابتلا به برخی مشکلات پزشکی، اختلالات رفتاری یا رشدی، کمبود مواد غذایی کافی، مشکلات اجتماعی در خانه یا در بسیاری از موارد ترکیبی از موارد ذکر شده اتفاق بیفتد. شایع‌ترین دلایل عدم وزن گیری مناسب گروه‌های سنی مختلف کودکان در زیر توضیح داده شده است:
- پیش از تولد : کوچک بودن برای سن هنگام تولد (به آن محدودیت رشد داخل رحمی گفته می‌شود)، زودرس بودن، عفونت‌های پیش از تولد، نقایص مادرزادی، قرار گرفتن در معرض داروها یا سمومی که رشد را در دوران بارداری محدود می‌کنند (مانند مصرف داروهای ضد تشنج، استعمال دخانیات و کافئین)
- شش‌ماهه متولد شدن – ناتوانی در انجام عمل مکیدن (چه سینه مادر و چه بطری)، دادن شیر خشک نامناسب، مشکلات شیر خوردن، تعداد ناکافی شیر خوردن، اثرات تغذیه نامناسب (مانند استفراغ نوزادان) در هنگام شیر خوردن که باعث می‌شود مادر فکر کند که نوزاد سیر شده است، بی‌توجهی، نقایص مادرزادی که بر توانایی نوزاد در شیر خوردن و هضم طبیعی آن تأثیر می‌گذارد، کم شیر خوردن (در برخی موارد با فقر یا ناآگاهی در مورد نیازهای تغذیه‌ای نوزاد همراه است)، آلرژی به شیر، مشکلات دهانی یا وجود مشکل در گلو، مشکلات پزشکی و بیماری‌هایی که بر جذب مواد غذایی تأثیر می‌گذارند (فیبروز سیستیک)، بیماری‌هایی که باعث مصرف بیشتر کالری می‌شوند (بیماری‌های قلبی مادرزادی)، رفلاکس نوزاد
- از ۷ تا ۱۲ ماهگی : مشکلات تغذیه‌ای (مانند کشمکش بین کودک و والدین در مورد این که چه چیزی باید بخورد، مشکلات دهانی کودک که باعث می‌شود او در غذا خوردن مشکل داشته باشد، تأخیر در شروع تغذیه با غذاهای جامد، نخوردن غذاهای جدید که والدین به کودک می‌دهند و باعث می‌شود که مادر دیگر آن غذا را به نوزاد ندهد، والدین مقادیر کافی غذای جامد به کودک نمی‌دهند)، انگل روده‌ای، حساسیت‌های غذایی
- بیش از ۱۲ سال : مشکلات رفتاری (مانند نوک زدن به غذا یا کودکانی که در هنگام غذا خوردن بازیگوشی می‌کنند)، بیماری، استرس جدید در منزل، عوامل اجتماعی (تغذیه ناکافی مرتبط با ترس از پرخوری، محدودیت در انتخاب غذا، فقر)، اختلالات تغذیه‌ای به دلیل مشکلات حسی در کودکان همراه با اختلالات رشد (مانند اختلال اوتیسم)، اختلال بلع، خوردن مقادیر زیاد شیر یا آبمیوه، عدم دریافت کالری کافی یا ترکیب مناسب مواد غذایی، بیماری سلیاک، حساسیت‌های غذایی
تشخیص
اگر نوزاد یا کودک وزن نمی‌گیرد باید علل زمینه آن مشخص شده و تحت درمان قرار گیرد. اولین مرحله؛ بررسی کامل سوابق پزشکی و انجام معاینات بالینی است. نیازی به انجام آزمایش خون یا آزمایش‌های تصویری برای بیشتر کودکان نیست ولی در برخی موارد خاص نیز انجام این آزمایش‌ها توصیه می‌شود.
در صورتی که نوزاد هر یک از علائم زیر را داشته باشد والدین باید آنها را مورد بررسی قرار دهند:
- استفراغ، اسهال یا نشخوار (بلعیدن، برگرداند و بلع دوباره غذا)
- اجتناب از مصرف برخی غذاها (مانند غذاهای سخت و جویدنی) که ممکن است نشانه وجود مشکل در جویدن و بلعیدن باشند
- اجتناب از مصرف برخی انواع یا گروه‌های غذایی (مانند شیر و گندم) که ممکن است نشانه ابتلا به حساسیت‌های غذایی یا عدم تحمل باشد
- نوشیدن مقادیر زیاد آبمیوه‌ها یا نوشیدنی‌های کم‌کالری. نوشیدن این مواد باعث می‌شود که کودک میلی به خوردن غذاهای جامد که کالری بیشتری دارند نداشته باشد.
- پیروی از یک رژیم غذایی محدودشده (مانند سبزیخواران، غذاهای بدون لاکتوز، غذاهای بدون گندم یا گلوتن)
- سخت‌گیری‌های رفتاری یا نگرانی‌های حسی که باعث محدودیت خودتحمیلی در غذا خوردن می‌شود.
والدین باید در صورتی که هر غذایی را از رژیم غذایی کودک حذف می‌کنند به عواقب آن توجه داشته باشند (مانند دل درد، اسهال، بیش فعالی) پزشک در برخی موارد از والدین خواهد خواست تا هر آن چیزی که کودک می‌خورد یا می‌آشامد را به مدت چند روز یادداشت کنند. این به شناسایی کمبودهای غذایی یا کالری دریافتی توسط کودک کمک می‌کند.
اقدامات درمانی
هدف از درمان، تغذیه مناسب و کافی کودک است تا وی بتواند رشد کرده و به طور طبیعی وزن بگیرد. هر گروه سنی باید در یک طیف وزنی طبیعی قرار گیرد. وزن گیری ممکن است نیاز به ایجاد تغییراتی در رژیم غذایی کودک، برنامه شیردهی یا محیط شیردهی او داشته باشد. والدین و پزشک باید با کمک هم برنامه‌ای تهیه کنند که نیازهای تغذیه‌ای کودک و اعضای خانواده را تأمین کند.
نوع درمان مورد نیاز به علل زمینه‌ای اختلالات وزن گیری، بیماری‌های زمینه‌ای و وخامت اوضاع دارد.
- بیشتر کودکانی که دچار سوءتغذیه خفیف تا متوسط هستند را می‌توان در منزل با کمک پزشک درمان کرد
- کودکانی که دچار سوءتغذیه شدید هستند معمولاً باید در بیمارستان بستری شوند. مادامی که این کودکان در بیمارستان هستند به دقت نحوه تغذیه و وزن گیری آنها مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد.
تغذیه درمانی اولین مرحله درمان کودکانی است که دچار اختلال در وزن گیری هستند. هدف از تغذیه درمانی، وزن گیری کودک است که معمولاً دو یا سه مرتبه در سنین کودکی اتفاق می‌افتد. بهترین روش برای افزایش دریافت کالری به سن کودک و وضعیت تغذیه او بستگی دارد و نیازهای فردی او باید توسط پزشک مشخص شود. مکمل‌های مولتی‌ویتامین ممکن است در برخی موارد مورد استفاده قرار گیرند.
برای نوزادان
میزان کالری موجود در شیر باید با اضافه کردن شیر مادر و مقادیر از پیش تعیین‌شده شیر خشک یا مایعات غلیظ شده افزایش یابد. برای این که خطری متوجه نوزاد نشود؛ این روش‌های درمانی باید تحت نظارت پزشک پیش رود. میزان کالری در شیر خشک باید با اضافه کردن مقادیر کمتر آب به پودر یا مایعات غلیظ شده یا مکمل‌های کالری مانند مالتودکسترین یا روغن ذرت افزایش می‌یابد. شیرهای گیاهی (مانند سویا، بادام، برنج، نارگیل و ...) برای کودکان مناسب نیست. غیر از شیر خشک‌های حاوی سویا، شیرهای گیاهی پروتئین، کلسیم و ویتامین دی کافی و مواد مغذی دیگر موزد نیاز نوزاد را تأمین نمی‌کنند. کودکان زیر چهار ماه معمولاً باید ۸ تا ۱۲ مرتبه در روز شیر بخورند، کودکان بزرگ‌تر معمولاً ۴ تا ۶ مرتبه در روز شیر می‌خورند. در خردسالان، کالری دریافتی باید با اضافه کردن پودر غلات یا پودر شیر خشک به غذای کودک افزایش یابد.
برای خردسالان
در خردسالان، کالری دریافتی باید با اضافه کردن پنیر، کره یا خامه‌ترش به سبزیجات یا با استفاده از شیر غنی‌شده به جای شیر کامل افزایش یابد. شیرهای غیر لبنی جایگزین‌های خوبی برای کودکانی است که دچار عدم تحمل شیرهای لبنی بوده و وزن گیری آنها دچار اختلال شده است. جایگزین‌های شیر مشابه شیر نبوده و عصاره‌های حاصل از منابع گیاهی است. یکی از جایگزین‌های شیر، سویا، بادام، برنج، نارگیل و شیر شاهدانه است. شیر سویا ماده‌ای مغذی است که بیشترین شباهت را به شیر گاو دارد. این شیرها معمولاً با کلسیم ویتامین دی غنی می‌شوند. برخی شیرهای گیاهی دیگر معمولاً پروتئین، کلسیم و ویتامین دی کمتری دارند و کالری کمتری نسبت به شیر گاو و شیر سویا به کودک می‌رسانند. همچنین ممکن است ویتامین‌ها، مواد معدنی و اسیدهای چربی که در شیرهای لبنی وجود دارد در این نوع شیرها یافت نشود. اگر مصرف شیرهای جایگزین برای کودکان مبتلا به اختلالات وزن گیری ضروری است، این شیرها باید هوشمندانه انتخاب شوند تا مواد مغذی که به دلیل حذف شیر لبنی از برنامه غذایی کودک حذف شده است دوباره تأمین شوند. در خلال وزن گیری، مقادیر کالری و پروتئینی که کودک مصرف می‌کند بسیار مهم‌تر از تنوع غذایی است. در زمان غذا خوردن یا خوردن میان وعده‌ها، غذاهای جامد باید قبل از مصرف مایعات خورده شوند.
کودکان بزرگ‌تر باید غذای بیشتری بخورند (هر دو تا سه ساعت اما نه به طور مدام). کودک باید سه وعده غذایی و سه وعده میان وعده در برنامه مستمر غذایی خود داشته باشد. میان وعده‌ها باید سر موقع خورده شوند تا اشتهای کودک برای خوردن غذای اصلی کم نشود (مثلاً زمان میان وعده‌ها نباید کمتر از یک ساعت قبل از وعده غذای اصلی باشد، میان وعده‌ها نباید بلافاصله پس از خوردن ناتمام وعده اصلی غذایی به کودک داده شوند). برخی میان وعده‌های سالم عبارتند از کراکر، کره بادام‌زمینی، پنیر، تخم‌مرغ آب پز سفت شده، پودینگ، ماست، میوه‌ها و سبزیجات تازه. مصرف مکمل‌های مولتی‌ویتامین یا مواد معدنی نیز ممکن است در برخی موارد توصیه شوند. تغییرات محل غذا خوردن کودک نیز ممکن است باعث شود که کودک بیشتر غذا بخورد.
کودکانی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند و دچار اختلال وزن گیری هستند معمولاً با مراجعه به پزشک درمان می‌شوند. در برخی موارد، ممکن است به مشاوره با یک متخصص نیز نیاز باشد. متخصصین می‌توانند دستورالعملی برای حذف برخی مواد غذایی به شما بدهند. غذاها و گروه‌های غذایی (مانند محصولات تولید شده از شیر) نباید بدون نظر پزشک از برنامه غذایی کودک حذف شوند زیرا احتمال ابتلا کودک به سوءتغذیه را افزایش می‌دهند.
